Haczkar (orm. խաչքար), czyli „kamień krzyżowy”, to jedna z najbardziej charakterystycznych form ormiańskiej sztuki sakralnej. Stanowi pionową płytę kamienną,

najczęściej z bazaltu lub tufu, ozdobioną misternie rzeźbionym krzyżem i ornamentyką roślinną, geometryczną lub symboliczną. Centralnym motywem każdego haczkaru jest krzyż, często promieniujący lub oparty na drzewie życia, który symbolizuje zmartwychwstanie i odkupienie. Haczkar nie jest wyłącznie nagrobkiem – pełni także funkcję wotywną, pamiątkową lub ochronną. Najstarsze znane haczkary pochodzą z IX wieku, a ich tradycja trwa nieprzerwanie do dziś. Każdy haczkar jest unikalny – nie istnieją dwa identyczne egzemplarze, co ma znaczenie symboliczne i duchowe. Wyróżnia się style regionalne, z których najbardziej znane pochodzą z miejscowości Noraduz, Geghard i Goris. W czasach średniowiecza powstawanie haczkarów stało się niemal osobnym rzemiosłem, a najlepsi rzeźbiarze zyskiwali status artystów. Największe skupisko zachowanych haczkarów – ponad 800 – znajduje się na cmentarzu w Noraduz, nad jeziorem Sewan. Charakterystyczną cechą haczkarów jest ich wertykalność, mająca wskazywać ku niebu, a przez to łączyć świat ziemski i boski. Obok krzyża umieszczano często symbol słońca, liście winorośli lub granatu – owocu życia. Niektóre haczkary były wznoszone z okazji budowy kościoła, przysięgi, zwycięstwa w bitwie lub innego ważnego wydarzenia. Haczkar miał też funkcję apotropeiczną – chronił wspólnotę lub miejsce przed złem. Często spotyka się je w pobliżu mostów, źródeł, dróg karawanowych czy granic wsi. W sztuce ormiańskiej haczkar uchodzi za duchowy pomost między niebem a ziemią oraz między przeszłością a teraźniejszością. Jego forma ewoluowała przez wieki – od prostych płyt do skomplikowanych, wielopiętrowych reliefów z rozbudowaną dekoracją. Współczesne haczkary wciąż powstają – zwłaszcza jako pamiątki upamiętniające ofiary ludobójstwa Ormian lub ważne postaci narodowe. W 2010 roku tradycja wykonywania haczkarów została wpisana na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO jako „żywa sztuka rzeźbienia krzyży w kamieniu”. Dla Ormian haczkar to nie tylko dzieło sztuki, lecz także wyraz tożsamości narodowej i duchowej. Ornamentyka haczkarów nawiązuje często do kosmologii, gdzie krzyż stanowi oś świata, a okalające go wzory to żywioły i cykle życia. Haczkary bywały także świadkami przysiąg, układów pokojowych czy rozstrzygania sporów między rodami. Ich obecność w diasporze, np. w Watykanie, Nowym Jorku czy Marsylii, świadczy o trwającej łączności Ormian z ojczyzną. Współczesne szkoły rzeźbiarskie, takie jak ta przy klasztorze Sewanawank, kontynuują tę unikalną formę sztuki. Rytuał tworzenia haczkaru wiąże się z modlitwą i postem – proces ten traktowany jest jako akt duchowego oddania. Symbolika haczkarów odczytywana jest również w kontekście chrystologicznym – jako materialne echo Pasji i Zmartwychwstania. Ich umieszczanie w krajobrazie Armenii tworzy swoistą „rzeźbiarską mapę pamięci”, widoczną nawet na odludnych, górskich ścieżkach. Haczkar to zarazem dzieło rzemiosła, pomnik wiary i kamienna modlitwa – trwalsza niż ludzkie słowo.