Fado to tradycyjny portugalski gatunek muzyczny, głęboko związany z melancholią, losem i tęsknotą, znaną w Portugalii jako saudade.

Uważa się, że korzenie fado sięgają XIX wieku, choć jego źródła są znacznie starsze i sięgają morskich ballad, pieśni ulicznych oraz wpływów mauretańskich i afrykańskich. Fado wywodzi się przede wszystkim z Lizbony i Coimbry – dwóch miast, które wykształciły odrębne style tego gatunku.

Fado lizbońskie wykonywane jest zwykle przez kobiety lub mężczyzn w tawernach, tzw. casas de fado, w dzielnicach takich jak Alfama czy Mouraria. Fado z Coimbry, bardziej akademickie i poważne w tonie, śpiewają zazwyczaj mężczyźni związani z uniwersytetem, ubrani w czarne peleryny studentów. Charakterystycznym instrumentem dla fado jest portugalska gitara (guitarra portuguesa) o 12 metalowych strunach, której dźwięk przypomina mandolinę.

Teksty fado opowiadają o niespełnionej miłości, przemijaniu, życiu codziennym, morzu, biedzie i dumie – to muzyka intymna, zrodzona z ludzkiego doświadczenia. Styl śpiewania jest intensywny, emocjonalny, często ściszony i pełen ekspresji – niemal teatralny. Najsłynniejszą pieśniarką fado wszech czasów jest Amália Rodrigues, która nadała tej muzyce status narodowego skarbu Portugalii.

W drugiej połowie XX wieku fado zaczęło wychodzić poza Portugalię i inspirować inne kultury muzyczne. Szczególną rolę w popularyzacji melancholijnych, „atlantyckich” brzmień miała Cesária Évora – choć pochodziła z Wysp Zielonego Przylądka i śpiewała mornę, jej styl, emocje i tematyka ściśle nawiązywały do fado. Cesária często była określana mianem „bosonogiej divy”, a jej chrypka i rytmiczna monotonia akompaniamentu tworzyły atmosferę pokrewną portugalskiemu saudade.

Évora nagrała utwory z portugalskimi gitarzystami i była ceniona przez wykonawców fado – obie tradycje łączyły się w tekstach o emigracji, oceanie i utracie. Wspólnym elementem dla fado i morny jest akceptacja smutku jako części tożsamości, coś, co się śpiewa, ale też przeżywa razem ze słuchaczem. Współcześnie fado przeżywa renesans dzięki młodym artystom takim jak Mariza, Ana Moura, Carminho czy Camané, którzy łączą klasykę z nowoczesnymi aranżacjami.

W 2011 roku fado zostało wpisane na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO jako „muzyka będąca wyrazem duszy portugalskiej”. Fado nie ma ustalonej formy scenicznej – często wykonuje się je bez zapowiedzi, przy zgaszonym świetle i pełnej ciszy wśród publiczności. Jednym z najpiękniejszych zwyczajów casas de fado jest milczenie – nikt nie klaszcze ani nie rozmawia w trakcie śpiewu, co buduje intymność chwili.

Choć kiedyś było muzyką ludzi biednych i wykluczonych – marynarzy, prostytutek, robotników – dziś fado jest obecne w salach koncertowych na całym świecie. W Lizbonie można odwiedzić Museu do Fado – interaktywną ekspozycję poświęconą historii, instrumentom i największym postaciom tego gatunku. Do dziś nie istnieje jeden „kanoniczny” repertuar fado – większość artystów wykonuje utwory autorskie lub przekazywane przez mistrzów.

Fado bywa opisywane jako muzyka, w której „śpiewa się łzami”, ale także jako sposób odreagowania bólu i przekształcenia go w sztukę. Charakterystyczny dla fado jest także styl ubioru artystów: czarne stroje, szale, stroje inspirowane XIX-wieczną modą. W niektórych wersjach koncertów pojawiają się też tańce ludowe lub recytacje poezji.

Cesária Évora, choć nie śpiewała fado sensu stricto, uważana jest przez wielu za „siostrę duszy” tego gatunku – w wielu wywiadach mówiła o swojej miłości do portugalskiej muzyki i melancholii. Jej utwory, jak „Sodade” czy „Petit Pays”, rozbrzmiewają podobną aurą co klasyczne fado Amálii Rodrigues. Ich głosy – jeden głęboki i gardłowy, drugi srebrzysty i ostry – tworzyły dwa bieguny tej samej emocji.

Współcześnie organizowane są festiwale fado w wielu krajach, a nagrania tego gatunku trafiają na listy światowych bestsellerów muzyki etnicznej. Fado nie zna językowych barier – choć śpiewane po portugalsku, trafia prosto w emocje, bez konieczności rozumienia słów. W wersji instrumentalnej (tzw. guitarradas) muzyka opiera się na dialogu gitary portugalskiej i klasycznej, z wyraźnym rytmem i ornamentacją.

Fado pozostaje jednym z najbardziej autentycznych i poruszających sposobów opowiadania o samotności, miłości i nieuchronności czasu. Zarówno w uliczkach Alfamy, jak i na wielkich scenach świata, fado jest tym samym: cichym krzykiem serca.