Azulejos to dekoracyjne ceramiczne płytki, które od wieków zdobią fasady, wnętrza i przestrzenie publiczne w Portugalii i Hiszpanii.

Ich nazwa pochodzi od arabskiego słowa al-zulayj, oznaczającego „mały gładki kamień”, co odzwierciedla ich islamskie korzenie. Choć kojarzone głównie z Portugalią, azulejos pojawiły się najpierw w Hiszpanii, zwłaszcza w Andaluzji, pod wpływem sztuki mauretańskiej. Do Portugalii sprowadzono je w XV wieku, początkowo jako luksusowy import z Sewilli.

Pierwsze portugalskie azulejos były wykonywane w technice cuerda seca – z konturami z tlenku manganu, które zapobiegały mieszaniu się kolorów podczas wypalania. Z czasem dominację zyskała technika majoliki, pozwalająca na swobodne malowanie całej powierzchni płytki. Azulejos były wykorzystywane nie tylko do ozdoby, ale również jako warstwa izolacyjna, chroniąca ściany przed wilgocią. Charakterystyczne niebiesko-białe płytki pojawiły się w Portugalii na początku XVII wieku pod wpływem porcelany z Chin oraz holenderskiego fajansu z Delft.

W epoce baroku azulejos osiągnęły pełnię rozwoju – powstawały ogromne kompozycje narracyjne, przedstawiające sceny biblijne, mitologiczne i historyczne. W Portugalii często zdobiły nie tylko kościoły i pałace, ale także klasztory, fontanny, schody, a nawet wnętrza dworców kolejowych – słynny przykład to dworzec São Bento w Porto. Często opowiadają historię miejsca, mieszkańców lub całych epok – niczym ceramiczne kroniki.

W XVIII wieku popularne były azulejos przedstawiające sceny rodzajowe, z życia codziennego, ale też alegorie cnót, pór roku czy kontynentów. Charakterystyczne jest ramowanie kompozycji barokowym ornamentem – muszlami, wstęgami, girlandami. Produkcja azulejos wymagała precyzji: ręcznie malowane płytki były pokrywane szkliwem i wypalane w wysokiej temperaturze. Tradycyjnie miały format kwadratu o boku 14–15 cm, choć stosowano też prostokąty, ośmiokąty czy romby.

W XIX wieku, wraz z rewolucją przemysłową, azulejos zaczęto produkować seryjnie w fabrykach, co zwiększyło ich dostępność. Mimo industrializacji nie utracono waloru artystycznego – pojawiły się nowe style, m.in. secesyjne oraz motywy modernistyczne. W XX wieku azulejos stały się narzędziem sztuki publicznej – zdobiły metro w Lizbonie, szkoły, szpitale, a nawet osiedla mieszkaniowe. Artyści tacy jak Jorge Colaço, Rafael Bordalo Pinheiro czy Maria Keil nadali im nowy wymiar, łącząc tradycję z eksperymentem.

W Lizbonie i Porto można zobaczyć fasady kamienic niemal w całości pokryte azulejos – tworzą one niepowtarzalną mozaikę kolorów i wzorów. Wzory geometryczne, roślinne, arabeskowe, figuralne – każda płytka opowiada inną historię. Do dziś na wielu portugalskich domach znajdują się płytki z numerami mieszkań i nazwami ulic, wykonywane ręcznie w warsztatach ceramicznych. W regionie Alentejo zachowały się manufaktury, w których azulejos wypala się w tradycyjnych piecach opalanych drewnem.

Płytki były też formą wyrazu religijnego – przedstawiano na nich sceny z życia świętych, wizerunki Madonny czy męczenników. W wielu portugalskich kościołach i kaplicach całe wnętrza pokryte są niebiesko-białym ceramicznym reliefem. Azulejos często pełniły funkcję dydaktyczną – opowiadały przypowieści i morały w obrazkach, dostępnych także dla niepiśmiennych. W stylu azulejaria historiada całe ściany stawały się ilustracjami historii Portugalii: odkryć geograficznych, bitew, legend.

Dziś azulejos są nie tylko elementem dziedzictwa, ale i inspiracją dla współczesnych twórców – pojawiają się na odzieży, plakatach, przedmiotach codziennego użytku. Wiele z nich uznaje się za zabytki i objęte są ochroną konserwatorską – kradzież historycznych płytek jest w Portugalii przestępstwem. W 2023 roku portugalskie azulejos zostały zgłoszone do wpisu na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO. Choć często kojarzone tylko z kolorem niebieskim, występują również w odcieniach zieleni, ochry, czerwieni i czerni. Każde azulejo to nie tylko dekoracja – to warstwa kultury, sztuki i historii zaklęta w glinie i szkliwie.